Theo de Boer: Met Levinas in mijn achterzak naar Praag
raw | digitized
◆ article, Dutch, origin: 31. 3. 1984
- in: Trouw — 31. 3. 1984, 1984, p. 22
- This is a translation of the original document:
- Mit Levinas in meiner Hosentasche nach Prag
Machine transcription, not yet edited
====================
PXL_20250625_135309939.jpg
====================
Trouw Zaterdag & Zondag Met Levinas in achterzak naar door Theo de Boer Charta'77 blijft op de been doordat het blijft denken. Daarbij verlenen buitenlandse denkers soms echter al iemand aangetreden jaar moest Tomin de strijd staken. Hij kon het psychisch niet meer volhouden en nam een uitnodiging aan voor vijf jaar naar Oxford te gaan. Er was enige assistentie. Uiteraard tegen de zin van de machthebbers van het moment. Zo werd de Nederlandse filosoof Theo de Boer in Praag korte tijd vastgehouden omdat hij ten huize van de dissident Ladislav Hejdánek een uiteenzetting gaf van de betekenis van de joodse wijsgeer Emmanuel Levinas voor het huidige Tsjechoslowakije. Op 20 mei 1978 schreef de Praagse filosoof Julius Tomin een open brief aan zijn collega's van de universiteiten van Oxford, Harvard, Heidelberg en Berlijn. Deze brief werd de aanleiding voor een hele serie bezoeken van buitenlandse hoogleraren in de filosofie aan Praag en helaas ook voor een aantal incidenten. die zijn taak overnam: Ladislav Hejdánek. Van Hejdánek werd onlangs een artikel gepubliceerd in het Algemeen Nederlands Tijdschrift voor Wijsbegeerte*. De redactie verklaarde in een noot bij het genoemde aftikel waarom zij tot de ongebruikelijke stap is overgegaan een bijdrage van een Tsjechisch filosoof, bestemd voor de feestbundel van een andere Tsjechische filosoof, te publiceren in een Nederlands tijdschrift. De levensloop van Hejdánek maakt duidelijk waarom dit stuk in zijn geboorteland niet kon verschijnen.,,Met uitzondering van drie jaar heeft de auteur zijn gehele leven niet in zijn vak kunnen werken omdat hij weigerde zich voor een marxist uit te geven." Hejdánek heeft na de beëindiging van zijn filosofische studie gewerkt als betonarbeider, corrector, vertaler, bibliothecaris, stoker en nachtwaker. Slechts na de Praagse Lente van 1968 heeft hij een paar jaar als universitair docent kunnen werken. In de jaren van,,normalisering" daarna werd hij ontslagen en kreeg hij een publikatieverbod. Sindsdien circuleren zijn stukken slechts in de vorm van schrijfmachinecopieën, de zogenaamde ,,samizdat". иел шороде әр леви пл - иәш әр дә SO a b c d Emmanuel Levinas In 1968 keerde hij weer aan de universiteit terug, maar moest na enige tijd opnieuw het veld ruimen. Patocka was één van de oprichters van Charta 77. Velen in Nederland zullen zich nog zijn naam herinneren door het dappere bezoek dat onze toenmalige minister Van der Stoel aan hem bracht in een periode dat Patocka aan zware druk bloot stond en voortdurend werd verhoord. Hij overleed kort daarna. Patocka wordt in Tsjecholsowakije in grote eer gehouden. Men vindt zijn foto bij vele dissidenten. Een feestbundel voor hem kan in zijn land echter niet verschijnen. In een brief aan een Frans tijdschrift in 1982 schrijft Hejdánek waarom hij in 1980 het seminarie van Tomin heeft overgenomen. Dat was niet slechts fen gebaar van solidariteit teIn mei 1980 begon Hejdánek in zijn eigen huis filosofische lezingen te organiseren. Dit keer op maandagvond. Ook bij hem werden deze bijeenkomsten aanvankelijk door de politie verstoord. Daarna liet men hem soms maanden met rust. Zelf gaf ik mijn eerste college te zijnen huize in de herfst van 1980 zonder enige last van de autoriteiten te ondervinden. Daarna keerde ik nog drie keer terug en pas bij het laatste bezoek werd ik - zoals deze krant in het zaterdagnummer van de vorige week berichtte - geconfronteerd met een inval van de politie, die in Praag officieel ,,veiligheidsdienst❞ heet. Wat niet betekent dat men al die jaren te klagen had over gebrek aan belangstelling van de kant van de overheid. Bijna Da en gri va we Ik Wa de por mo die den met M Wa dár een Hij aar om lan beu gen geb side han nen van geve Zo grij staa is. D gan ken wat loso Het gaf, filos eens dáne en. ren a men rust 'Dit piscl
PXL_20250625_135309939.jpg
====================
Trouw Zaterdag & Zondag Met Levinas in achterzak naar door Theo de Boer Charta'77 blijft op de been doordat het blijft denken. Daarbij verlenen buitenlandse denkers soms echter al iemand aangetreden jaar moest Tomin de strijd staken. Hij kon het psychisch niet meer volhouden en nam een uitnodiging aan voor vijf jaar naar Oxford te gaan. Er was enige assistentie. Uiteraard tegen de zin van de machthebbers van het moment. Zo werd de Nederlandse filosoof Theo de Boer in Praag korte tijd vastgehouden omdat hij ten huize van de dissident Ladislav Hejdánek een uiteenzetting gaf van de betekenis van de joodse wijsgeer Emmanuel Levinas voor het huidige Tsjechoslowakije. Op 20 mei 1978 schreef de Praagse filosoof Julius Tomin een open brief aan zijn collega's van de universiteiten van Oxford, Harvard, Heidelberg en Berlijn. Deze brief werd de aanleiding voor een hele serie bezoeken van buitenlandse hoogleraren in de filosofie aan Praag en helaas ook voor een aantal incidenten. die zijn taak overnam: Ladislav Hejdánek. Van Hejdánek werd onlangs een artikel gepubliceerd in het Algemeen Nederlands Tijdschrift voor Wijsbegeerte*. De redactie verklaarde in een noot bij het genoemde aftikel waarom zij tot de ongebruikelijke stap is overgegaan een bijdrage van een Tsjechisch filosoof, bestemd voor de feestbundel van een andere Tsjechische filosoof, te publiceren in een Nederlands tijdschrift. De levensloop van Hejdánek maakt duidelijk waarom dit stuk in zijn geboorteland niet kon verschijnen.,,Met uitzondering van drie jaar heeft de auteur zijn gehele leven niet in zijn vak kunnen werken omdat hij weigerde zich voor een marxist uit te geven." Hejdánek heeft na de beëindiging van zijn filosofische studie gewerkt als betonarbeider, corrector, vertaler, bibliothecaris, stoker en nachtwaker. Slechts na de Praagse Lente van 1968 heeft hij een paar jaar als universitair docent kunnen werken. In de jaren van,,normalisering" daarna werd hij ontslagen en kreeg hij een publikatieverbod. Sindsdien circuleren zijn stukken slechts in de vorm van schrijfmachinecopieën, de zogenaamde ,,samizdat". иел шороде әр леви пл - иәш әр дә SO a b c d Emmanuel Levinas In 1968 keerde hij weer aan de universiteit terug, maar moest na enige tijd opnieuw het veld ruimen. Patocka was één van de oprichters van Charta 77. Velen in Nederland zullen zich nog zijn naam herinneren door het dappere bezoek dat onze toenmalige minister Van der Stoel aan hem bracht in een periode dat Patocka aan zware druk bloot stond en voortdurend werd verhoord. Hij overleed kort daarna. Patocka wordt in Tsjecholsowakije in grote eer gehouden. Men vindt zijn foto bij vele dissidenten. Een feestbundel voor hem kan in zijn land echter niet verschijnen. In een brief aan een Frans tijdschrift in 1982 schrijft Hejdánek waarom hij in 1980 het seminarie van Tomin heeft overgenomen. Dat was niet slechts fen gebaar van solidariteit teIn mei 1980 begon Hejdánek in zijn eigen huis filosofische lezingen te organiseren. Dit keer op maandagvond. Ook bij hem werden deze bijeenkomsten aanvankelijk door de politie verstoord. Daarna liet men hem soms maanden met rust. Zelf gaf ik mijn eerste college te zijnen huize in de herfst van 1980 zonder enige last van de autoriteiten te ondervinden. Daarna keerde ik nog drie keer terug en pas bij het laatste bezoek werd ik - zoals deze krant in het zaterdagnummer van de vorige week berichtte - geconfronteerd met een inval van de politie, die in Praag officieel ,,veiligheidsdienst❞ heet. Wat niet betekent dat men al die jaren te klagen had over gebrek aan belangstelling van de kant van de overheid. Bijna Da en gri va we Ik Wa de por mo die den met M Wa dár een Hij aar om lan beu gen geb side han nen van geve Zo grij staa is. D gan ken wat loso Het gaf, filos eens dáne en. ren a men rust 'Dit piscl
====================
PXL_20250625_135315574.jpg
====================
mijn Praag ZATERDAG 31 MAART 1984 & H 22 t aantal is trouwens groot wordt door het recente inpen dat was het trieste het gebeuren er groter. wellicht heb bij mijn bezoeken al heel predikanten gesproken die kost verdienen als stoker, tier en dergelijke. Men et de moed bewonderen van genen die dit leven volhouen ondanks alles doorgaan hun verzet. onotoon t zijn de motieven van Hejek zo koppig aan zijn bijkomsten vast te houden? wil laten zien dat het niet de autoriteiten toekomt te bepalen wat er in zijn d op geestelijk gebied gert. Alle onderwijsinstellinin Tsjechoslowakije zijn seerd op de officiële staatologie. Wie daar geen aanger van is zoals christe- krijgen geen enkele kans hun opvattingen blijk te n. reigt er één monotone en e eenheidscultuur te ontn, waarbij éénoog koning aarom wil hij lezingen orseren, waarbij studenten his kunnen maken met er in het buitenland op fiisch gebied aan de hand is. gaat hem, zoals ik al aanom het overleven van de ofie. Het regime heeft wel geprobeerd het met Hejk op een akkoordje te gooils hij nu maar van te voankondigde wie er zou kodan zouden ze hem met laten. voorstel is inderdaad tyvoor het regime. Op mijn Hebben dergelijke contacten met buitenlandse hoogleraren zin? Soms twijfel je er wel eens aan. De bezoeken zijn kort en incidenteel. Ik werd bij mijn laatste reis echter weer van het nut overtuigd toen ik de boekenkast van een student zag. Bijna alle westerse boeken kan men daarin aantreffen. Maar boeken alleen zijn niet genoeg. Er moeten mensen komen die de daarin behandelde problemen zelf aan de orde stellen. Het levende woord moet die teksten begeleiden. Dat leidt dan weer tot hernieuwde studie en zo komt er iets van een eigen filosofische,,,alternatieve" cultuur op gang. Wij Nederlanders doen het nu meestal zo, dat we niet zomaar een verhaal houden maar het van te voren aankondigen en ook de teksten die wij bespreken opsturen. Hierdoor kan men zich voorbereiden en ook na de lezing zich in het onderwerp blijven verdiepen. Zelf heb ik de laatste jaren verschillende malen artikelen van de Frans-joodse wijsgeer Emmanuel Levinas besproken. Dit heeft inmiddels geleid tot een hele bundel in het Tsjechisch vertaalde opstellen van deze filosoof. De neerslag van deze colleges kan men o.a. vinden in het binnenkort te verschijnen boek van de bekende toneelschrijver Václav Havel. Zijn broer die de lezingen volgde bracht hem in contact met teksten van Levinas. Hij nam deze mee naar de gevangenis waar Havel een straf van vier en een half jaar uitzat, vanwege zijn activiteiten in het,,Comité ter Verdediging van ten onrechte Vervolgden". Toen ik hem verleden jaar, kort na zijn vrijlating, Ladislav Hejdánek dat men door zijn verantwoordelijkheidsgevoel, in combinatie met een aantal uitwendige factoren, eenvoudig in die positie wordt gestort ***. en De filosofie van Levinas heeft misschien nog een onvermoede uitstraling. Het stuk dat ik de bewuste avond behandelde is buitengewoon moeilijk vergt veel uitleg. Er bevond zich in het vertrek ook een Tsjechische vertaling van dit artikel. Bij het vertrek zag ik een van de veiligheidsagenten, de leider, daarmee een beetje wanhopig rondlopen. Hij vroeg mevrouw Hejdánek wat het betekende. Ze gaf hem een geïrriteerd antwoord. Tot mijn volle tevredenheid zag ik het document tenslotte in de zak van de geheime politie verdwijnen. De heren zijn tenslotte expert in het ontraadselen van geheimen. Ze kunnen hierop hun tanden kapot knagen en wie weet wat ze er nog van opsteken. Bizar Hoe ging de inval van de politie in zijn werk? Op een gegeven moment werd er gebeld en even later kwamen drie heren in burger binnen, die iedereen gelastten zijn identiteitspapieren in te leveren. Daarna werd de groep geteld en in twee fasen afgevoerd. Zelf hoorde ik bij de tweede groep, die nog ongeveer een half uur achterbleef voordat zij werd opgehaald. Hierdoor ontstond een bizarre situatie. De discussie ging namelijk gewoon door. ict mers de praxis volgen.,,Hier hebben we de praxis," waarbij werd gebaard naar twee achtergebleven veiligheidsagenten die er wat schaapachtig bijstonden. Berustend Het is echter niet iedereen gegeven over een dergelijk weerstandsvermogen te beschik-. ken. Over het algemeen was de stemming berustend en depressief met daaronder een gevoel van machteloze woede. Die indruk had ik vooral op het politiebureau waar we, staande in een wachtkamer, onze beurt voor het verhoor afwachtten. Beschermd door mijn paspoort werd ik snel weer vrijgelaten. Het is echter geen glorieus vertrek als je je vrienden in een sombere kazerne moet achterlaten zonder te weten wat hun nog boven het hoofd hangt. De situatie in Tsjechoslowakije geeft inderdaad aanleiding over ons mensbeeld na te denken. Hoe blijf je geestelijk overeind in een uitzichtloze situatie? Ook hierover heeft Havel een rake uitspraak gedaan. Hij schrijft in zijn Versuch, in der Wahrheit zu leben dat men niet kan voorspellen welk effect het optreden van Charta zal hebben voor het bewustzijn van de burgers en nog minder welke politieke veranderingen het tot stand zal brengen.,,Dit echter hoort tot het 'leven in de waarheid': als existentiële open jen ige ereder Mad. stubelig, vooral kunst, onder blad. W R jk et met wbaa e rela issen pen 1 mee e nu Bi
PXL_20250625_135315574.jpg
====================
mijn Praag ZATERDAG 31 MAART 1984 & H 22 t aantal is trouwens groot wordt door het recente inpen dat was het trieste het gebeuren er groter. wellicht heb bij mijn bezoeken al heel predikanten gesproken die kost verdienen als stoker, tier en dergelijke. Men et de moed bewonderen van genen die dit leven volhouen ondanks alles doorgaan hun verzet. onotoon t zijn de motieven van Hejek zo koppig aan zijn bijkomsten vast te houden? wil laten zien dat het niet de autoriteiten toekomt te bepalen wat er in zijn d op geestelijk gebied gert. Alle onderwijsinstellinin Tsjechoslowakije zijn seerd op de officiële staatologie. Wie daar geen aanger van is zoals christe- krijgen geen enkele kans hun opvattingen blijk te n. reigt er één monotone en e eenheidscultuur te ontn, waarbij éénoog koning aarom wil hij lezingen orseren, waarbij studenten his kunnen maken met er in het buitenland op fiisch gebied aan de hand is. gaat hem, zoals ik al aanom het overleven van de ofie. Het regime heeft wel geprobeerd het met Hejk op een akkoordje te gooils hij nu maar van te voankondigde wie er zou kodan zouden ze hem met laten. voorstel is inderdaad tyvoor het regime. Op mijn Hebben dergelijke contacten met buitenlandse hoogleraren zin? Soms twijfel je er wel eens aan. De bezoeken zijn kort en incidenteel. Ik werd bij mijn laatste reis echter weer van het nut overtuigd toen ik de boekenkast van een student zag. Bijna alle westerse boeken kan men daarin aantreffen. Maar boeken alleen zijn niet genoeg. Er moeten mensen komen die de daarin behandelde problemen zelf aan de orde stellen. Het levende woord moet die teksten begeleiden. Dat leidt dan weer tot hernieuwde studie en zo komt er iets van een eigen filosofische,,,alternatieve" cultuur op gang. Wij Nederlanders doen het nu meestal zo, dat we niet zomaar een verhaal houden maar het van te voren aankondigen en ook de teksten die wij bespreken opsturen. Hierdoor kan men zich voorbereiden en ook na de lezing zich in het onderwerp blijven verdiepen. Zelf heb ik de laatste jaren verschillende malen artikelen van de Frans-joodse wijsgeer Emmanuel Levinas besproken. Dit heeft inmiddels geleid tot een hele bundel in het Tsjechisch vertaalde opstellen van deze filosoof. De neerslag van deze colleges kan men o.a. vinden in het binnenkort te verschijnen boek van de bekende toneelschrijver Václav Havel. Zijn broer die de lezingen volgde bracht hem in contact met teksten van Levinas. Hij nam deze mee naar de gevangenis waar Havel een straf van vier en een half jaar uitzat, vanwege zijn activiteiten in het,,Comité ter Verdediging van ten onrechte Vervolgden". Toen ik hem verleden jaar, kort na zijn vrijlating, Ladislav Hejdánek dat men door zijn verantwoordelijkheidsgevoel, in combinatie met een aantal uitwendige factoren, eenvoudig in die positie wordt gestort ***. en De filosofie van Levinas heeft misschien nog een onvermoede uitstraling. Het stuk dat ik de bewuste avond behandelde is buitengewoon moeilijk vergt veel uitleg. Er bevond zich in het vertrek ook een Tsjechische vertaling van dit artikel. Bij het vertrek zag ik een van de veiligheidsagenten, de leider, daarmee een beetje wanhopig rondlopen. Hij vroeg mevrouw Hejdánek wat het betekende. Ze gaf hem een geïrriteerd antwoord. Tot mijn volle tevredenheid zag ik het document tenslotte in de zak van de geheime politie verdwijnen. De heren zijn tenslotte expert in het ontraadselen van geheimen. Ze kunnen hierop hun tanden kapot knagen en wie weet wat ze er nog van opsteken. Bizar Hoe ging de inval van de politie in zijn werk? Op een gegeven moment werd er gebeld en even later kwamen drie heren in burger binnen, die iedereen gelastten zijn identiteitspapieren in te leveren. Daarna werd de groep geteld en in twee fasen afgevoerd. Zelf hoorde ik bij de tweede groep, die nog ongeveer een half uur achterbleef voordat zij werd opgehaald. Hierdoor ontstond een bizarre situatie. De discussie ging namelijk gewoon door. ict mers de praxis volgen.,,Hier hebben we de praxis," waarbij werd gebaard naar twee achtergebleven veiligheidsagenten die er wat schaapachtig bijstonden. Berustend Het is echter niet iedereen gegeven over een dergelijk weerstandsvermogen te beschik-. ken. Over het algemeen was de stemming berustend en depressief met daaronder een gevoel van machteloze woede. Die indruk had ik vooral op het politiebureau waar we, staande in een wachtkamer, onze beurt voor het verhoor afwachtten. Beschermd door mijn paspoort werd ik snel weer vrijgelaten. Het is echter geen glorieus vertrek als je je vrienden in een sombere kazerne moet achterlaten zonder te weten wat hun nog boven het hoofd hangt. De situatie in Tsjechoslowakije geeft inderdaad aanleiding over ons mensbeeld na te denken. Hoe blijf je geestelijk overeind in een uitzichtloze situatie? Ook hierover heeft Havel een rake uitspraak gedaan. Hij schrijft in zijn Versuch, in der Wahrheit zu leben dat men niet kan voorspellen welk effect het optreden van Charta zal hebben voor het bewustzijn van de burgers en nog minder welke politieke veranderingen het tot stand zal brengen.,,Dit echter hoort tot het 'leven in de waarheid': als existentiële open jen ige ereder Mad. stubelig, vooral kunst, onder blad. W R jk et met wbaa e rela issen pen 1 mee e nu Bi
====================
PXL_20250625_135333843.jpg
====================
Tomin deed in zijn brief een beroep op zijn collega's om hem te helpen. Hij vertelde dat hij een jaar tevoren samen met een aantal studenten besloot zich niets meer van de autoriteiten aan te trekken die menen te mogen uitmaken wat voor filosofie er gedoceerd mag worden. Ze vormden een groep en begonnen samen klassieke teksten te bestuderen. Men kwam bijeen bij Tomin thuis. Woensdagavond acht uur werd het vaste moment van samenkomst. Tegelijk volgden echter de tegenmaatregelen van het regiem: verstoring van de bijeenkomsten door de politie, arrestaties, verwijdering van de studenten van de universiteit, ontslag van de deelnemers uit hun baan. In zijn brief vroeg Tomin aan buitenlandse collega's lezingen te komen houden voor zijn studenten en met hen van gedachten te wisselen.,,Wij willen de wereld begrijpen waarin De carrière van Hejdanek lijkt veel op die van zijn leermeester veel op die van zijn leermeester Patocka. Jan Patocka, een leerling van de beroemde Duitse filosoof Edmund Husserl, was de bekendste filosoof in Tsjechoslowakije na de oorlog. Hij werd echter in 1948 bij de machtsovername door de communisten afgezet. wij leven," schreef hij. Na drie Jan Patočka genover deze collega. Het was in de eerste plaats een poging de filosofie in Tsjechoslowakije te doen overleven. De toestand van de filosofie is immers deplorabel, nu niet alleen alle niet-marxisten maar ook zelfstandig denkende marxisten van de universiteit zijn verwijderd. Daardoor bestaat er in zijn land geen enkele institutionele mogelijkheid meer zich van de situatie van de filosofie in de wereld op de hoogte te stellen. Het enige wat is overgebleven is een vulgair en dogmatisch soort marxisme. De Tsjechische samenleving nadert zijns inziens de toestand die men als,,samenzwering van de incompetenten" zou kunnen betitelen. Als je hier een mening hebt, verklaarde Hejdánek eens tegen mij, ben je gevaarlijk. Niet omdat het een niet-marxistische mening is, maar gewoon omdat het jouw mening is. Zeker is het dat ane bijeenko sten worden afgeluisterd. Op maandagavond is er meestal wel een politieauto, van waaruit de aankomst en het vertrek van de filosofen wordt geobserveerd. Soms posten er agenten bij de deur, die de naam van alle deelnemers opschrijven. Hejdánek zelf wordt regelmatig verhoord. Toch was het al weer anderhalf jaar geleden dat er een politie-inval plaatsvond. In een dergelijk geval worden alle deelnemers meegenomen en kortere of langere tijd vastgehouden. De gevolgen daarvan moet men niet onderschatten. Studenten kunnen hun recht om te studeren verliezen. Anderen kunnen uit hun baan ontslagen worden. Het is te merken dat deze repressie succes heeft. Wordt de druk opgevoerd, dan verschijnen nog alleen diegenen die niets meer te verliezen hebben. vraag bij het nu eigenlijk v wat ik deed niet ergens ee houden bij me: zich voor inter ik te horen: met de wetter Wij hebben eer het organisere Het is een ob: machthebbers dat er absoluu wat buiten her is het nog zo on merkend voor is ook dat men worden betitele ren", als mens benoemd hebbe die zelf initiat iemand die zic lijk iets toeëig heeft op het c stel een mijns antwoord gegew lang jullie julli de publieke ma gedwongen mij: privé te houder De schuilplaats Een van de mooiste bijbelverhalen vind ik dat van Jakob in Bet-El,,,huis-van-God". Hoe hij zich te slapen legt, kennelijk in de hoop een God te ontmoeten, zonder goed te weten welke. En dan in de droom een ladder ziet staan die tot in de hemel reikt, terwijl engelen neerdalen en opklimmen. En dan wordt aangesproken door de Heer, de God van Abraham en Izak, die ook met hem verder wil gaan. Er zit een heleboel aan dat verhaal, maar wat ik zo ontroerend vind is dat iemand zijn hoofd neerlegt in een oord waar kracht van omhoog te verwachten is of al vaker verkregen is. Zijn kloosters nu (of nog) zulke oorden? De 'hermitages', de kluizen en kapellen op de hellingen van de Pyreneeën, waren die zoiets? Of kun je beter gaan kijken in een stiltecentrum in een van onze grote steden? Inderdaad, het is, wat ik ervan zie in Utrecht, in zo'n stiltecentrum de hele dag een komen en gaan. Mensen zitten even, bidden, praten met de pastor of steken alleen maar een kaars aan bij de gestalte van Maria, vanouds de patrones van geslagenen en bedroefden. Een stiltecentrum dat niet officieel genoteerd staat, maar wel dag en nacht werkt, is de kapel van de Willem Arntsz Hoeve in Den Dolder, niet ver van de startbanen van Soesterberg. De Hoeve is het,,buidoor Pieter Oussoren ten" van het Willem Arntsz Huis in de stad Utrecht: zowel zwakzinnigen als psychiatrische patiënten vinden er beschutting. Verpleging, verzorging, therapie en ook pastoraat. Het pastoraat is oecumenisch opgezet: Pastor Toon van Buren en Dominee Ika Loefferink-Oberman zorgen samen voor het geheel, gaan ook samen voor in de diensten. Over deze diensten heb ik goed gerucht gehoord, en daarom zoek ik op een zonnige zondagmorgen mijn weg door het bos en langs de heideveldjes waarachter de gebouwen zich moeten bevinden. Een vriendelijke fietser verzekert mij dat ik op de goede weg ben naar de kapel. De dienst begint een half uur later dan ik dacht, daardoor ben ik bijna een uur te vroeg, maar de man die kostert nodigt me hartelijk uit om in de kapel te blijven, want,,het is hier mooi en er is goede muziek." Van buiten lijkt de kapel nergens naar, is dan ook gebouwd in de voormalige keuken van een paviljoenachtig gebouw, maar van binnen... Niet de schoonheid van wanden, vloer of plafond die alles zou slaan; ook verrukken geen gebrandschilderde ramen het oog. Maar de 'aandachtswand' is het die aandacht vraagt en ook zo veel biedt: vooral allerlei soorten van licht: aardewerken lampjes uit Taizé, eigenlijk kommen waarin een kruis is opengelaten, zodat het te kruis een levene weer anders lich wordt. Godslam Wandkleden. K delaars en lamp grond. Dat de H Vader der licht hier. Dat God o muziek te make hoor je. Gregori niken. Psalmen kathedralen. Ha Veni Creators u de band komt da goede geluidsins dienst speelt eer willigers-organi dorp. Na de dien broken door stilt muziek van elde dienst zijn we m schat, zo'n tweel sen, van in en or voor een deel ook leden van ver. M en na de dienster nooit leeg: altijd mensen adem sc. zoeken, rust vinc slaan en, via de r het andere leven dag is de kapel op zijn de pastores e Met de grootste t twee patiënten-a gers', volwassen a de liturgie) bezig zetten voor de die mensen zijn aan zonder dat het ru rustig wordt. Ied het werk in het b cirkelen om het g God heet, en dat ver weg is.
PXL_20250625_135333843.jpg
====================
Tomin deed in zijn brief een beroep op zijn collega's om hem te helpen. Hij vertelde dat hij een jaar tevoren samen met een aantal studenten besloot zich niets meer van de autoriteiten aan te trekken die menen te mogen uitmaken wat voor filosofie er gedoceerd mag worden. Ze vormden een groep en begonnen samen klassieke teksten te bestuderen. Men kwam bijeen bij Tomin thuis. Woensdagavond acht uur werd het vaste moment van samenkomst. Tegelijk volgden echter de tegenmaatregelen van het regiem: verstoring van de bijeenkomsten door de politie, arrestaties, verwijdering van de studenten van de universiteit, ontslag van de deelnemers uit hun baan. In zijn brief vroeg Tomin aan buitenlandse collega's lezingen te komen houden voor zijn studenten en met hen van gedachten te wisselen.,,Wij willen de wereld begrijpen waarin De carrière van Hejdanek lijkt veel op die van zijn leermeester veel op die van zijn leermeester Patocka. Jan Patocka, een leerling van de beroemde Duitse filosoof Edmund Husserl, was de bekendste filosoof in Tsjechoslowakije na de oorlog. Hij werd echter in 1948 bij de machtsovername door de communisten afgezet. wij leven," schreef hij. Na drie Jan Patočka genover deze collega. Het was in de eerste plaats een poging de filosofie in Tsjechoslowakije te doen overleven. De toestand van de filosofie is immers deplorabel, nu niet alleen alle niet-marxisten maar ook zelfstandig denkende marxisten van de universiteit zijn verwijderd. Daardoor bestaat er in zijn land geen enkele institutionele mogelijkheid meer zich van de situatie van de filosofie in de wereld op de hoogte te stellen. Het enige wat is overgebleven is een vulgair en dogmatisch soort marxisme. De Tsjechische samenleving nadert zijns inziens de toestand die men als,,samenzwering van de incompetenten" zou kunnen betitelen. Als je hier een mening hebt, verklaarde Hejdánek eens tegen mij, ben je gevaarlijk. Niet omdat het een niet-marxistische mening is, maar gewoon omdat het jouw mening is. Zeker is het dat ane bijeenko sten worden afgeluisterd. Op maandagavond is er meestal wel een politieauto, van waaruit de aankomst en het vertrek van de filosofen wordt geobserveerd. Soms posten er agenten bij de deur, die de naam van alle deelnemers opschrijven. Hejdánek zelf wordt regelmatig verhoord. Toch was het al weer anderhalf jaar geleden dat er een politie-inval plaatsvond. In een dergelijk geval worden alle deelnemers meegenomen en kortere of langere tijd vastgehouden. De gevolgen daarvan moet men niet onderschatten. Studenten kunnen hun recht om te studeren verliezen. Anderen kunnen uit hun baan ontslagen worden. Het is te merken dat deze repressie succes heeft. Wordt de druk opgevoerd, dan verschijnen nog alleen diegenen die niets meer te verliezen hebben. vraag bij het nu eigenlijk v wat ik deed niet ergens ee houden bij me: zich voor inter ik te horen: met de wetter Wij hebben eer het organisere Het is een ob: machthebbers dat er absoluu wat buiten her is het nog zo on merkend voor is ook dat men worden betitele ren", als mens benoemd hebbe die zelf initiat iemand die zic lijk iets toeëig heeft op het c stel een mijns antwoord gegew lang jullie julli de publieke ma gedwongen mij: privé te houder De schuilplaats Een van de mooiste bijbelverhalen vind ik dat van Jakob in Bet-El,,,huis-van-God". Hoe hij zich te slapen legt, kennelijk in de hoop een God te ontmoeten, zonder goed te weten welke. En dan in de droom een ladder ziet staan die tot in de hemel reikt, terwijl engelen neerdalen en opklimmen. En dan wordt aangesproken door de Heer, de God van Abraham en Izak, die ook met hem verder wil gaan. Er zit een heleboel aan dat verhaal, maar wat ik zo ontroerend vind is dat iemand zijn hoofd neerlegt in een oord waar kracht van omhoog te verwachten is of al vaker verkregen is. Zijn kloosters nu (of nog) zulke oorden? De 'hermitages', de kluizen en kapellen op de hellingen van de Pyreneeën, waren die zoiets? Of kun je beter gaan kijken in een stiltecentrum in een van onze grote steden? Inderdaad, het is, wat ik ervan zie in Utrecht, in zo'n stiltecentrum de hele dag een komen en gaan. Mensen zitten even, bidden, praten met de pastor of steken alleen maar een kaars aan bij de gestalte van Maria, vanouds de patrones van geslagenen en bedroefden. Een stiltecentrum dat niet officieel genoteerd staat, maar wel dag en nacht werkt, is de kapel van de Willem Arntsz Hoeve in Den Dolder, niet ver van de startbanen van Soesterberg. De Hoeve is het,,buidoor Pieter Oussoren ten" van het Willem Arntsz Huis in de stad Utrecht: zowel zwakzinnigen als psychiatrische patiënten vinden er beschutting. Verpleging, verzorging, therapie en ook pastoraat. Het pastoraat is oecumenisch opgezet: Pastor Toon van Buren en Dominee Ika Loefferink-Oberman zorgen samen voor het geheel, gaan ook samen voor in de diensten. Over deze diensten heb ik goed gerucht gehoord, en daarom zoek ik op een zonnige zondagmorgen mijn weg door het bos en langs de heideveldjes waarachter de gebouwen zich moeten bevinden. Een vriendelijke fietser verzekert mij dat ik op de goede weg ben naar de kapel. De dienst begint een half uur later dan ik dacht, daardoor ben ik bijna een uur te vroeg, maar de man die kostert nodigt me hartelijk uit om in de kapel te blijven, want,,het is hier mooi en er is goede muziek." Van buiten lijkt de kapel nergens naar, is dan ook gebouwd in de voormalige keuken van een paviljoenachtig gebouw, maar van binnen... Niet de schoonheid van wanden, vloer of plafond die alles zou slaan; ook verrukken geen gebrandschilderde ramen het oog. Maar de 'aandachtswand' is het die aandacht vraagt en ook zo veel biedt: vooral allerlei soorten van licht: aardewerken lampjes uit Taizé, eigenlijk kommen waarin een kruis is opengelaten, zodat het te kruis een levene weer anders lich wordt. Godslam Wandkleden. K delaars en lamp grond. Dat de H Vader der licht hier. Dat God o muziek te make hoor je. Gregori niken. Psalmen kathedralen. Ha Veni Creators u de band komt da goede geluidsins dienst speelt eer willigers-organi dorp. Na de dien broken door stilt muziek van elde dienst zijn we m schat, zo'n tweel sen, van in en or voor een deel ook leden van ver. M en na de dienster nooit leeg: altijd mensen adem sc. zoeken, rust vinc slaan en, via de r het andere leven dag is de kapel op zijn de pastores e Met de grootste t twee patiënten-a gers', volwassen a de liturgie) bezig zetten voor de die mensen zijn aan zonder dat het ru rustig wordt. Ied het werk in het b cirkelen om het g God heet, en dat ver weg is.
====================
PXL_20250625_135339768.jpg
====================
Rer is het dat ane bijeenkOTT en worden afgeluisterd. Op aandagavond is er meestal el een politieauto, van waart de aankomst en het vertrek n de filosofen wordt geobsererd. Soms posten er agenten j de deur, die de naam van le deelnemers opschrijven. ejdánek zelf wordt regelmag verhoord. och was het al weer anderalf jaar geleden dat er een potie-inval plaatsvond. In een ergelijk geval worden alle eelnemers meegenomen en ortere of langere tijd vastgeouden. De gevolgen daarvan hoet men niet onderschatten. tudenten kunnen hun recht m te studeren verliezen. Aneren kunnen uit hun baan mtslagen worden. Het is te merken dat deze reressie succes heeft. Wordt de ruk opgevoerd, dan verschijen nog alleen diegenen die iets meer te verliezen hebben. vraag bij het verhoor, wat er nu eigenlijk verkeerd was aan wat ik deed waarom zou ik niet ergens een lezing mogen houden bij mensen thuis die er zich voor interesseren? - kreeg ik te horen:,,Dat is in strijd met de wetten van ons land. Wij hebben een ministerie voor het organiseren van lezingen." Het is een obsessie voor deze machthebbers ervoor te waken dat er absoluut niets gebeurt wat buiten hen omgaat, ook al is het nog zo onschuldig. Kenmerkend voor deze mentaliteit is ook dat mensen van Charta worden betiteld als,,usurpatoren", als mensen,,die zichzelf benoemd hebben". Een burger die zelf initiatieven neemt, is iemand die zich wederrechtelijk iets toeëigent. Hejdánek heeft op het compromisvoorstel een mijns inziens geniaal antwoord gegeven. Hij zei:,,Zolang jullie jullie privézaak tot de publieke maken, ben ik wel gedwongen mijn publieke zaak privé te houden." vroeg wat hem zo boeide in Levinas, zei hij:,,Ik ben geen deskundige in de filosofie, maar ik had het gevoel dat dit geschreven is door iemand die zelf in de gevangenis heeft gezeten." Levinas, wiens werk sterk bepaald wordt door de ervaringen van de joden in de oorlog, spreekt in de door Havel bedoelde passage over de naaktheid en de kwetsbaarheid van de mens in een wereld vol onrecht en vervolging, waarin niettemin sommigen zich inzetten voor de slachtoffers**. Zij zijn als gijzelaars. Levinas spreekt van gijzelaarschap omdat men tot die plaatsvervangende rol als het ware gedwongen wordt niet door de macht van de vijand maar door de kracht van het geweten. Havel schreef al voor hij veroordeeld werd in zijn boek Versuch, in der Wahrheit zu leben dat men geen dissident wordt door voor deze eigenaardige carrière te kiezen, maar doorpassage in het artikel van Levinas over de ervaringen van de twintigste eeuw met totalitaire systemen en de consequenties ervan voor het mensbeeld. Is het oude humanistische idee nog te handhaven dat de mens een vrij wezen is dat autonoom zijn beslissingen neemt en het leven in eigen hand neemt? Is het niet gebleken dat de mens manipuleerbaar is door geld en macht en vatbaar voor propaganda? Heeft de mens nog wel inzicht en overzicht over de samenleving zodat hij die zelf kan besturen? Hierbij kwam ook het stalinisme ter sprake en de ervaring die we inmiddels hebben opgedaan met socialistische experimenten. Welnu, in afwachting van ons vervoer, pakte een van de deelnemers de draad weer op en begon uitvoerig en met luider stem te betogen, dat het uitstekend was zoals het nu ging, dat de heren precies op tijd waren gekomen. Op de theorie moet imilplaats van God door Pieter Oussoren en" van het Willem Arntsz Huis in de stad Utrecht: zowel wakzinnigen als psychiatriche patiënten vinden er bechutting. Verpleging, verzoring, therapie en ook pastoaat. Het pastoraat is oecumeisch opgezet: Pastor Toon an Buren en Dominee Ika Loefferink-Oberman zorgen amen voor het geheel, gaan ok samen voor in de diensten. Over deze diensten heb ik goed erucht gehoord, en daarom oek ik op een zonnige zondagmorgen mijn weg door het bos n langs de heideveldjes waarachter de gebouwen zich moeen bevinden. Een vriendelijke ietser verzekert mij dat ik op de goede weg ben naar de kapel. De dienst begint een half uur ater dan ik dacht, daardoor ben ik bijna een uur te vroeg, maar de man die kostert nodigt me hartelijk uit om in de xapel te blijven, want,,het is mier mooi en er is goede muziek." Van buiten lijkt de kapel nergens naar, is dan ook gebouwd in de voormalige keuken van een paviljoenachtig gebouw, maar van binmen... Niet de schoonheid van wanden, vloer of plafond die alles zou slaan; ook verrukken geen gebrandschilderde ramen het oog. Maar de 'aandachtswand' is het die aandacht vraagt en ook zo veel biedt: vooral allerlei soorten van icht: aardewerken lampjes uit Taizé, eigenlijk kommen waarin een kruis is opengelaten, zodat het teken van het kruis een levend en steeds weer anders lichtgevend iets wordt. Godslampen. Ikonen. Wandkleden. Kaarsen op kandelaars en lampjes op de grond. Dat de Here God de Vader der lichten' is, dát zie je hier. Dat God ook iets met muziek te maken heeft, dat hoor je. Gregoriaans van monniken. Psalmen uit Engelse kathedralen. Hallelujah's en Veni Creators uit Taizé. Van de band komt dat, via een hele goede geluidsinstallatie. In de dienst speelt een van de vrijwilligers-organisten uit het dorp. Na de dienst is er, onderbroken door stiltes, weer de muziek van elders. Tijdens de dienst zijn we met, naar ik schat, zo'n tweehonderd mensen, van in en om de Hoeve, voor een deel ook van familieleden van ver. Maar ook voor en na de diensten is de kapel nooit leeg: altijd komen er mensen adem scheppen, God zoeken, rust vinden, kruisjes slaan en, via de muziek, van het andere leven horen. Elke dag is de kapel open en altijd zijn de pastores er. Met de grootste toewijding zijn twee patiënten-akolieten ('volgers', volwassen assistenten in de liturgie) bezig alles klaar te zetten voor de dienst. Wel vijf mensen zijn aan het kosteren, zonder dat het rumoerig of onrustig wordt. Iedereen is aan het werk in het besef dat we cirkelen om het geheim dat God heet, en dat Hij hier niet ver weg is. De dominee en de pastor komen binnen. Dat gebeurt overal. Maar hier is het niet gewoon naar binnenlopen, ook niet een clericale optocht, hier waan je je in de zeer vroege kerk, als een apostel er weer eens bij was of een zeer beminde oudste of bisschop de gemeente met zijn aanwezigheid eerde: er wordt aan mouwen getrokken, er worden handen geschud, kussen gegeven, namen geroepen, voorbeden gevraagd, twijfels geuit: ook het begin van de dienst is al pastoraat in actie. ,,Hier klemmen mensen zich vast aan de Here God," zegt Ika,,,omdat ze niemand anders meer hebben." Hier wordt inderdaad gewacht op God, uitgezien naar zijn komst, zijn opstanding beleden, zijn toekomst gevierd bij brood en beker, In de preek worden geen kruisraketten geplaatst of verwijderd, in de preek wordt het goede van God verteld: dat Hij mensen liefheeft en niet haat; dat Hij er niet op uit is om mensen te straffen met gekte; dat wij allen hier, mooi en lelijk, mal en dwaas, kostbaar zijn in Zijn Oog; dat de geringsten op aarde de engelen zijn van Zijn Rijk. Dat geeft de akolieten de kracht om bij de lezing van het evangelie de grote kandelaars hoog op te heffen: het licht schijnt in het duister, en de duisternis heeft het niet overwonnen! Prijs God om dit oord in de bossen van Den Dolder! lossing brengt het de mens terug naar de vaste bodem van zijn identiteit, als politiek feit stort het hem in een 'va-banquespel'. Daarom kiezen slechts diegenen voor dit leven voor wie het eerste waard is het tweede op de koop toe te nemen" (p. 32). Terug in het hotel, terwijl ik de slaap niet kon vatten, groeide in mij de zekerheid dat er inderdaad maar één middel is aan de dreiging van neerslachtigheid te ontkomen: doorgaan met het verzet. Politiek vabanque spelen om je ziel te redden. "Januari 1984, jaargang 76. **In Levinas: Humanisme de l'Autre Homme, Montpellier. ***Von der Macht der Ohnmächtigen, Hamburg 1980, RoRoRo, uitg. Rowolt, pagina 53/4 Prof. dr. Th. de Boer is als wijsgeer verbonden aan de Universiteit van Amsterdam.
PXL_20250625_135339768.jpg
====================
Rer is het dat ane bijeenkOTT en worden afgeluisterd. Op aandagavond is er meestal el een politieauto, van waart de aankomst en het vertrek n de filosofen wordt geobsererd. Soms posten er agenten j de deur, die de naam van le deelnemers opschrijven. ejdánek zelf wordt regelmag verhoord. och was het al weer anderalf jaar geleden dat er een potie-inval plaatsvond. In een ergelijk geval worden alle eelnemers meegenomen en ortere of langere tijd vastgeouden. De gevolgen daarvan hoet men niet onderschatten. tudenten kunnen hun recht m te studeren verliezen. Aneren kunnen uit hun baan mtslagen worden. Het is te merken dat deze reressie succes heeft. Wordt de ruk opgevoerd, dan verschijen nog alleen diegenen die iets meer te verliezen hebben. vraag bij het verhoor, wat er nu eigenlijk verkeerd was aan wat ik deed waarom zou ik niet ergens een lezing mogen houden bij mensen thuis die er zich voor interesseren? - kreeg ik te horen:,,Dat is in strijd met de wetten van ons land. Wij hebben een ministerie voor het organiseren van lezingen." Het is een obsessie voor deze machthebbers ervoor te waken dat er absoluut niets gebeurt wat buiten hen omgaat, ook al is het nog zo onschuldig. Kenmerkend voor deze mentaliteit is ook dat mensen van Charta worden betiteld als,,usurpatoren", als mensen,,die zichzelf benoemd hebben". Een burger die zelf initiatieven neemt, is iemand die zich wederrechtelijk iets toeëigent. Hejdánek heeft op het compromisvoorstel een mijns inziens geniaal antwoord gegeven. Hij zei:,,Zolang jullie jullie privézaak tot de publieke maken, ben ik wel gedwongen mijn publieke zaak privé te houden." vroeg wat hem zo boeide in Levinas, zei hij:,,Ik ben geen deskundige in de filosofie, maar ik had het gevoel dat dit geschreven is door iemand die zelf in de gevangenis heeft gezeten." Levinas, wiens werk sterk bepaald wordt door de ervaringen van de joden in de oorlog, spreekt in de door Havel bedoelde passage over de naaktheid en de kwetsbaarheid van de mens in een wereld vol onrecht en vervolging, waarin niettemin sommigen zich inzetten voor de slachtoffers**. Zij zijn als gijzelaars. Levinas spreekt van gijzelaarschap omdat men tot die plaatsvervangende rol als het ware gedwongen wordt niet door de macht van de vijand maar door de kracht van het geweten. Havel schreef al voor hij veroordeeld werd in zijn boek Versuch, in der Wahrheit zu leben dat men geen dissident wordt door voor deze eigenaardige carrière te kiezen, maar doorpassage in het artikel van Levinas over de ervaringen van de twintigste eeuw met totalitaire systemen en de consequenties ervan voor het mensbeeld. Is het oude humanistische idee nog te handhaven dat de mens een vrij wezen is dat autonoom zijn beslissingen neemt en het leven in eigen hand neemt? Is het niet gebleken dat de mens manipuleerbaar is door geld en macht en vatbaar voor propaganda? Heeft de mens nog wel inzicht en overzicht over de samenleving zodat hij die zelf kan besturen? Hierbij kwam ook het stalinisme ter sprake en de ervaring die we inmiddels hebben opgedaan met socialistische experimenten. Welnu, in afwachting van ons vervoer, pakte een van de deelnemers de draad weer op en begon uitvoerig en met luider stem te betogen, dat het uitstekend was zoals het nu ging, dat de heren precies op tijd waren gekomen. Op de theorie moet imilplaats van God door Pieter Oussoren en" van het Willem Arntsz Huis in de stad Utrecht: zowel wakzinnigen als psychiatriche patiënten vinden er bechutting. Verpleging, verzoring, therapie en ook pastoaat. Het pastoraat is oecumeisch opgezet: Pastor Toon an Buren en Dominee Ika Loefferink-Oberman zorgen amen voor het geheel, gaan ok samen voor in de diensten. Over deze diensten heb ik goed erucht gehoord, en daarom oek ik op een zonnige zondagmorgen mijn weg door het bos n langs de heideveldjes waarachter de gebouwen zich moeen bevinden. Een vriendelijke ietser verzekert mij dat ik op de goede weg ben naar de kapel. De dienst begint een half uur ater dan ik dacht, daardoor ben ik bijna een uur te vroeg, maar de man die kostert nodigt me hartelijk uit om in de xapel te blijven, want,,het is mier mooi en er is goede muziek." Van buiten lijkt de kapel nergens naar, is dan ook gebouwd in de voormalige keuken van een paviljoenachtig gebouw, maar van binmen... Niet de schoonheid van wanden, vloer of plafond die alles zou slaan; ook verrukken geen gebrandschilderde ramen het oog. Maar de 'aandachtswand' is het die aandacht vraagt en ook zo veel biedt: vooral allerlei soorten van icht: aardewerken lampjes uit Taizé, eigenlijk kommen waarin een kruis is opengelaten, zodat het teken van het kruis een levend en steeds weer anders lichtgevend iets wordt. Godslampen. Ikonen. Wandkleden. Kaarsen op kandelaars en lampjes op de grond. Dat de Here God de Vader der lichten' is, dát zie je hier. Dat God ook iets met muziek te maken heeft, dat hoor je. Gregoriaans van monniken. Psalmen uit Engelse kathedralen. Hallelujah's en Veni Creators uit Taizé. Van de band komt dat, via een hele goede geluidsinstallatie. In de dienst speelt een van de vrijwilligers-organisten uit het dorp. Na de dienst is er, onderbroken door stiltes, weer de muziek van elders. Tijdens de dienst zijn we met, naar ik schat, zo'n tweehonderd mensen, van in en om de Hoeve, voor een deel ook van familieleden van ver. Maar ook voor en na de diensten is de kapel nooit leeg: altijd komen er mensen adem scheppen, God zoeken, rust vinden, kruisjes slaan en, via de muziek, van het andere leven horen. Elke dag is de kapel open en altijd zijn de pastores er. Met de grootste toewijding zijn twee patiënten-akolieten ('volgers', volwassen assistenten in de liturgie) bezig alles klaar te zetten voor de dienst. Wel vijf mensen zijn aan het kosteren, zonder dat het rumoerig of onrustig wordt. Iedereen is aan het werk in het besef dat we cirkelen om het geheim dat God heet, en dat Hij hier niet ver weg is. De dominee en de pastor komen binnen. Dat gebeurt overal. Maar hier is het niet gewoon naar binnenlopen, ook niet een clericale optocht, hier waan je je in de zeer vroege kerk, als een apostel er weer eens bij was of een zeer beminde oudste of bisschop de gemeente met zijn aanwezigheid eerde: er wordt aan mouwen getrokken, er worden handen geschud, kussen gegeven, namen geroepen, voorbeden gevraagd, twijfels geuit: ook het begin van de dienst is al pastoraat in actie. ,,Hier klemmen mensen zich vast aan de Here God," zegt Ika,,,omdat ze niemand anders meer hebben." Hier wordt inderdaad gewacht op God, uitgezien naar zijn komst, zijn opstanding beleden, zijn toekomst gevierd bij brood en beker, In de preek worden geen kruisraketten geplaatst of verwijderd, in de preek wordt het goede van God verteld: dat Hij mensen liefheeft en niet haat; dat Hij er niet op uit is om mensen te straffen met gekte; dat wij allen hier, mooi en lelijk, mal en dwaas, kostbaar zijn in Zijn Oog; dat de geringsten op aarde de engelen zijn van Zijn Rijk. Dat geeft de akolieten de kracht om bij de lezing van het evangelie de grote kandelaars hoog op te heffen: het licht schijnt in het duister, en de duisternis heeft het niet overwonnen! Prijs God om dit oord in de bossen van Den Dolder! lossing brengt het de mens terug naar de vaste bodem van zijn identiteit, als politiek feit stort het hem in een 'va-banquespel'. Daarom kiezen slechts diegenen voor dit leven voor wie het eerste waard is het tweede op de koop toe te nemen" (p. 32). Terug in het hotel, terwijl ik de slaap niet kon vatten, groeide in mij de zekerheid dat er inderdaad maar één middel is aan de dreiging van neerslachtigheid te ontkomen: doorgaan met het verzet. Politiek vabanque spelen om je ziel te redden. "Januari 1984, jaargang 76. **In Levinas: Humanisme de l'Autre Homme, Montpellier. ***Von der Macht der Ohnmächtigen, Hamburg 1980, RoRoRo, uitg. Rowolt, pagina 53/4 Prof. dr. Th. de Boer is als wijsgeer verbonden aan de Universiteit van Amsterdam.